کوس کاروان حسینی به صدا در آمد/ علم بندی؛ سنت قدیم آذربایجان

به گزارش خبرنگار مهر، شهر جلوه ای دیگر یافته و ایام‌ عزاداری آزادگان کربلا از گذشتگان دور با مراسم سنتی در مناطق مختلف آذربایجان شرقی تلفیق یافته و مناظری زیبا از عشق ، دلدادگی و ارادت به اهل بیت (ع) را به نمایش می گذارد و با نزدیک شدن به روز سوم محرم آیین علم بندی را به نشان استقامت و پیروزی شیعه و به یاد علم دار کربلا برگزار می کنند.

آداب و رسوم حاکم بر عزاداری‌های مذهبی سالار شهیدان یکی از دیدنی ترین و عرفانی ترین مراسم‌ مردم آذربایجان شرقی است. دهه محرم در این منطقه ایامی است که در آن غرورها خاموش، نخوت‌ها فراموش، بزرگی‌‌ها کنار افتاده و مرد و زن، عالی و دانی، امیر و فقیر خاک سار و غلام مولا امام حسین (ع) می شوند و با ذکر مصیبت های آن حضرت به عزاداری و تعزیه خوانی می پردازند.

علم بندی نشان استقامت و پیروزی شیعه

علم بندی یکی از آیین‌های قدیمی و اختصاصی شهرستان مراغه در ماه محرم است که در محله‌ها توسط هیئت‌های مذهبی به یاد علمدار دشت کربلا حضرت ابوالفضل العباس (س) برپا می‌شود.

این مراسم به مناسبت سومین روز از ماه محرم با حضور جمع کثیری از عزاداران حسینی در برخی مناطق این استان به خصوص در شهر مراغه برگزار می شود.

علم از لوله‌های بلندی در قطرهای مختلف تشکیل شده که ارتفاع برخی از آن‌ها به 45 متر می رسد.مردم این شهرستان با برافراشتن علم که به عنوان پرچم سربلندی و پیروزی حق بر باطل است، بزرگترین و عمیق‌ترین مظهر نهضت عاشورا از زمان صفویه تاکنون را حفظ کرده‌اند.

هیئت‌های عزاداری این شهرستان با برافراشتن علم که نماد استقامت و پیروزی شیعه است، ارادت خود را به اباعبدالله‌الحسین (ع) و یاران باوفایش ابراز می‌کنند.

پیش از برپایی علم اقشار مختلف مردم که نذر و حاجتی دارند برای برآورده شدن آن روسری، پارچه و شال به علم می‌بندند به طوریکه تمام طول علم با پارچه‌های رنگارنگ پوشیده می‌شود.

برپایی علم‌های کوچک توسط مردم و علم‌های بلند توسط جرثقیل انجام می‌شود و مردم با سردادن یاحسین (ع) و یاابوالفضل (س) از خدا مدد خواسته و خواهان برآورده شدن نذر و نیاز خود می‌شوند.

در موقع برپایی علم صدها راس گوسفند که برای این روز نذر شده‌اند در پای و اطراف علم قربانی می‌شود و مردم نذورات خود از جمله آش ، شله زرد، شیر و شربت را بین عزاداران توزیع می‌کنند.

افراشتن بیرق سیاه و سبز به نشان برپا داشتن حق

گفتنی است، مردم نقاط مختلف آذربایجان شرقی نیز همچون مردم دیگر مناطق کشور از چندین روز مانده به ماه محرم در عزای حسینی فرو می روند.

افراشتن بیرق های سرخ و سیاه و سبز ، سیاه پوش شدن هیئت ها، تکایا، معابر و البته بازارهای سنتی از چند روز قبل از آغاز محرم شروع شده و عزاداران حسینی با نواختن شبانگاهی طبل‌ها به استقبال محرم می‌روند .

شال‌های سبز و سیاه، چپیه های عربی و گاه دستارهای سیاه بر سر و گردن مردم شهرها و روستاها دیده می‌شود. جوانان نیز به بستن پارچه سبز بر مچ دست علاقه زیادی نشان می‌دهند.

پوشیدن لباس سیاه در برخی موارد تا روز اربعین حسینی ادامه می یابد و برخی دستارهای سیاه بسته شده به سرشان را تا سوم امام نگه می دارند.

آیین طشت گذاری به یاد لبان تشنه امام حسین (ع) و آب فرات

آیین طشت ‌گذاری یکی از قدیمی ‌ترین سنتهای مردمان آذری است که به یاد لبان تشنه امام حسین (ع) و یارانش و آب فرات برگزار می شود.

در آستانه ماه محرم آیین ویژه طشت‌گذاری در مساجد و حسینیه‌های آذربایجان شرقی اجرا شده و با این آیین به پیشواز عزاداری های محرم می ‌روند.

به نظر می‌ رسد این سنت، با الهام از اقدام سالار شهیدان و یادآور رفتار جوانمردانه امام حسین(ع) است؛ بر اساس روایتها عزاداران در روز ۲۷ذیحجه آب مشکها را در طشتها ریخته و لشکر حر و اسبان سپاه او را سیراب می‌ کنند.

در آیین طشت‌گذاری که به عنوان اقامه عزا به مناسبت ماه محرم خوانده می‌شود، هیئت‌های حسینی با برگزاری این مراسم در تکایا و حسینیه‌های شهرستان عزاداری برای شهادت امام حسین (ع) و یاران باوفای ایشان را آغاز می‌کنند.

طشت‌گذاری از آیین‌های سنتی عزاداران حسینی در برخی از شهرستان‌های آذربایجان شرقی است که هر سال پیش از آغاز ماه محرم از سوی هیئت‌های حسینی انجام می‌شود و طی آن عزاداران با حضور و تجمع در مساجد، حسینیه‌ها و تکایا جامه عزا بر تن می‌کنند.

در این آیین مداحان اهل بیت عصمت و طهارت (ع) در سوگ ابا عبدالله الحسین (ع) مرثیه سرایی کرده و اعضای هیئت‌های حسینی به یاد سقای تشنه لب کربلا طشتی را پر از آب می‌کنند و آب آن را به صورت تبرک در میان عزاداران توزیع می‌کنند.

آغاز مراسم عزاداری محرم با تشکیل دسته های "شاخسی واخسی"

 مراسم عزاداری از روز اول محرم با تشکیل دسته‌های عزاداری موسوم به ( شاخسى واخسى ) آغاز می شود.

در همین حال هر روز بعد از نماز مغرب و عشاء در مسجد ها و تکایا مراسم سینه زنی، زنجیر زنی و نوحه خوانی درسوگ یاران امام حسین (ع) برگزار می شود.

این مراسم در طی 10 شب متوالی صورت می گیرد و در شب تاسوعا، روز تاسوعا، شب عاشورا و ظهر عاشورا به اوج خود می رسد.

بازار تبریز مرکز قلب تپنده عزاداری ها

بازار تبریز نیز در طول ایام دهه اول محرم مراسم خاص و ویژه ای داشته که از دیر باز به دلیل سبک سنتی منحصر به فرد عزادارانش شهرت خاصی دارد.

 در بازار بزرگ و قدیمی تبریز، مراسم عزاداری با شور و شوق خاصی برپا می شود. گروهی از عزاداران بازار با پوشیدن کت و شلوار سیاه به صورت یکدست و متحدالشکل آیین‌ها و عزاداری‌های خاصی را برگزار می‌کند.

دستجات مختلف عزاداری از محلات قدیمی تبریز طبق سنتی دیرینه با سبک و شیوه‌ای سنتی به نوبت و نظمی خاص وارد بازار تبریز شده و به یاد حضرت سیدالشهدا (ع) سوگواری می‌کنند.

دستجات عزاداری پس از گذر از بخش‌های مختلف بنای سرپوشیده‌ی بازار تاریخی تبریز از آن خارج می‌شوند و همه دستجات جز چند دسته‌ عزاداری مشخص، اجازه‌ ورود به بازار را ندارند.

تیمچه‌ مظفریه قلب تپنده‌ی بازار به عنوان مرکز عزاداریها این روزها لبریز از سوگواری حسینی است.

در مقابل هر یک از این دستجات نیز علم‌هایی به عنوان معرف دسته‌ عزاداری و محله‌ مربوط به آن حمل می‌شود. برخی از این علم‌ها از قدمت تاریخی برخوردارند.

مرثیه‌ها و نوحه‌های خوانده شده در بازار تبریز اکثرا به زبان ترکی آذربایجانی و با همان لحن و سبک قدیمی است. برخی از مغازه‌داران با پخش چای و دیگر نذورات از عزاداران امام حسین (ع) پذیرایی می‌کنند.

سه نوع از دستجات عزاداری سنتی در بازار حضور می‌یابند: دستجات عرب، عجم و زنجیر و تا چند روز بعد از عاشورا همچنان سوگواری می‌کنند.

چرخش گوی آتشین  "پولکه"  به یاد 72 خورشید فروزان دشت کربلا

 مراسم سنتی - مذهبی ”پولکه” در واپسین روزهای دهه نخست ماه محرم با شکوهی هر چه تمام در بخش‌هایی از جنوب استان آذربایجان‌شرقی به یاد 72 خورشید فروزان دشت کربلا برگزار می‌شود.

پولکه از منحصر به فرد ترین مراسم های عزای حسینی بخشی از مناطق آذربایحان است که نظیر آن در سایر مناطق شیعه نشین جهان برگزار نمی شود.

این مراسم در مناطقی چون روستاهای شهرستان عجب‌شیر (مانند شیشوان و هروان) و شهرستان بناب،‌ با شور و شوق خاصی برپا می شود . پولکه نام نوعی توپ آتشین ساخته شده از پارچه بوده که آن را با سیمی می‌بندند و بعد از نفت‌اندود کردن، آتش می‌زنند.

در شب‌های نزدیک به تاسوعای حسینی و شب تاسوعا ده‌ها پولکه آتشین در میان عزاداری‌های دیگر و در فضای تاریک شب چرخانده می‌شود و این چنین بر ظلمت و تاریکی شب‌هایی چنین غم‌افزا غلبه می‌شود.

 پولکه‌ها را در تاریکی شب می‌چرخند و یاد 72 خورشید فروزان دشت کربلا را گرامی می‌دارند.

گروه کثیری از مردم از سایر شهرها و روستاهای آذربایجان برای مشاهده مراسم پولکه در ایام محرم به مناطق جنوب استان آذربایجان شرقی سفر می‌کنند.

نذر و احسان از سنت های دیرینه مردم آذربایجان

مردم ایران نذرهای مختلفی برای قبولی حاجاتشان می‌کنند و احسان‌های گوناگونی را برای ایام عزاداری محرم‌الحرام دارند که هر یک دارای زیبایی و معنویت خاصی است.

آذربایجانی ها، اعتقاد ویژه‌ای به اطعام از سفره ابا عبدالله الحسین (ع) دارند و معمولا از غذاهای پخش شده و نذری در این ایام برای بیماران خود تبرک می‌جویند.

در این روزها در برخی مساجد و خانه‌ها سفره حضرت سیدالشهدا (ع) باز است و مردم به اطعام از این سفره مبارک می‌پردازند. اکثرا غذاهای طبخ شده برنج بوده که با خورشت‌های مختلفی جهت پذیرایی از عزاداران حاضر می‌شود.

آش از دیگر غذاهایی است که مردم در بزرگداشت ایام عزاداری سرور و سالار شهیدان می‌پزند. آش‌ها معمولا بنا بر نذر و حاجتی تهیه شده و در بین در و همسایه و آشنایان پخش می‌شود.

شله‌زرد نیزاز دیگر طعام‌های نذری ماه محرم است که در اکثر شهرها طبخ می‌شود و در بین عزاداران حسینی و نزدیکان و‌ آشنایان پخش می شود.

شربتها و نوشیدنی‌ها بخش دیگری از نذورات این ماه را تشکیل می‌دهند برخی از حسینیه‌ها و قهوه‌خانه به پخش چای در این ماه اقدام ؛ اما شربتها بیشتر در محرم‌های مصادف با فصول گرم سال داده می‌شود.

شیر داغ برای فصل‌های سرد، خرما، شکرپنیر، لقمه نان و پنیر و سبزی، ساندویچ‌ها، انواع کلوچه‌های محلی و نان‌های روغنی، دلمه، اهری، لقمه کوکو و ... از دیگر نذورات مردم در دهه اول ماه محرم، خصوصا روزهای عاشورا و تاسوعاست.

برخی دیگر از مردم‌ در صورت قبولی نذرشان دستجات و هیئت‌های عزاداری را به خانه خود دعوت کرده و از عزاداران پذیرایی می کنند.

41 شمع ، 41 مسجد

شام غریبان است و شهر در سکوت و حزن فرو رفته و هر آنچه هست تاریکی است و ماتم و در این لحظات غمبار سو سوی هزاران شمع گرداگرد شهر باری از دل برداشته و روشنایی را به قلب راه داده و گرمای امید را می تاباند.

نذر شمع، به ویژه در روز تاسوعا و شام غریبان از سنت های دیرینه بسیاری از مناطق آذربایجان شرقی است.

 در این ایام آنهایی که نذر کرده اند 41 شمع را در 41 مسجد بر می افروزند تا نشانه ای از روشنی و روشنایی باشد. شمع مایه روشنایی است، می‌سوزد و نور می‌بخشد و بر ظلمت و تاریکی فایق می‌آید.

روشن کردن شمع در شهرهای تبریز،‌ مراغه ، اهر و مرند رواج دارد و شاید یکی از فلسفه‌های این امر ایجاد روشنایی در شبهای تاریک عزاداری و مرثیه‌خوانی باشد.

به تعبیر برخی در شب تاسوعا مردم به صورت نمادین با برافروختن شمع چادرهای امام حسین و یارانش را از تاریکی درمی‌آورند.

تزیین ذوالجناح از آیین ویژه روز عاشورا

بازگشت بدون سوار ذوالجناح از صحرای کربلا یکی از غم‌انگیزترین صحنه‌های واقعه عاشورا بوده و بیانگر اوج اندوه و غم فرزندان خاندان اهل بیت (ع) در فراق حضرت حسین بن علی (ع) است.

این صحنه اندوهبار در ایام عزاداری حسینی و علی‌الخصوص در روز عاشورا در مناطق مختلف به صورت نمادین باز آفریده می‌شود.

تزئین اسبی به عنوان نماد ذوالجناح یکی از آیین‌های ویژه عزاداری روز عاشورا در مناطق مختلف آذربایجان است.

مردم این منطقه معمولا در این روز اسبی سفید رنگ را با پارچه‌های سفید و سبز و آغشته به رنگ سرخ تزئین می‌کنند و در کوچه و خیابانها می‌گردانند. گاه چندین کبوتر خونین بال نیز بر زین اسب نهاده می شود تا فضای حزن انگیز و معنوی مراسم را دوچندان کند.

مردم اعتقاد و علاقه ویژه‌ای به ذوالجناح نمادین نشان می‌دهند و نذر می‌کنند و فرزندانشان را بر پشت این اسب نمادین می‌نشانند.

"سحر مزاری" آیین عزاداری ایام پایانی دهه محرم

با پایان یافتن دهه اول ماه محرم، مراسم عزاداری مناطق مختلف آذربایجان به پایان نمی‌رسد و آیین‌ها و رسم‌های مختلف عزای حسینی همچنان برپا است.

روز سوم شهادت امام حسین (ع) و یارانش، بازار تمامی شهرهای آذربایجان شرقی تعطیل شده و دستجات حسینی در خیابان‌ها و بازارهای سنتی همچون بازار تبریز، به عزاداری می پردازند.

گفتنی است، عزاداری و سوگواری شب هفتم برای جانباختگان و درگذشتگان برخلاف سایر نقاط ایران، به هیچ عنوان در مناطق آذری مرسوم نیست اما مردم تا چهل روز در سوگ و ماتم فرو می روند .

"سحر مزاری" یکی دیگر از مراسم‌ پایان دهه محرم است که روز یازدهم محرم در برخی مناطق برگزار می‌شود. در این مراسم معنوی ، مردم به قبرستان رفته و بر سر قبر درگذشتگان و شهدا سینه‌زنی و نوحه‌خوانی می‌کنند.

در ‌١٢ محرم نیز دسته‌ای به عنوان نماد قبیله بنی‌اسد جهت دفن شهدای کربلا تشکیل می‌شود که این دسته لباس‌های عرب بر تن و بیل و کلنگ در دست دارند.

در تاریخ آمده است که قبیله بنی‌اسد شهدای کربلا را دفن کرده‌اند و در برخی مناطق در این مراسم از زبان امام زین‌العابدین (ع) ‌اشعاری نیز بدین مضمون شعر می خوانند: ‌اهل قبیله آمده‌اید بدن‌ها را دفن کنید، شما به من کمک کنید من خود پیکر شهدا را می‌شناسم.

-------------------------

گزارش: یاسمین مولانا